U podstaw tworzenia wspólnego rynku Unii Europejskiej leżą tzw. „cztery wolności”, czyli zasady swobodnego przepływu dóbr (towarów), usług, kapitału i osób (pracowników).
Podstawą do zasady swobodnego przepływu osób jest artykuł 3 pkt. 3 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE), który stwierdza: „…ustanawia się wewnętrzny rynek, w którym między państwami znosi się wszelkie przeszkody ograniczające swobodny przepływ dóbr, osób, usług i kapitału”. Przepis ten, w odniesieniu do pracowników, znajduje konkretyzację w artykułach 39[1](48)-42(51) oraz w artykułach 43(52)-48(58), jeśli chodzi o swobodę prowadzenia działalności gospodarczej i artykułach 49(59)-55(66) dotyczących swobody prowadzenia usług. Ponadto swoboda przepływu pracowników opiera się na artykułach 2(2), 7(4), 12(6), 17(8) i 18(8a) TWE
Prawo do swobodnego przemieszczania się mają obywatele Unii Europejskiej (obywatelstwo UE jest nową instytucją w systemie prawa europejskiego i zostało ustanowione na mocy Art. 8 TWE[2]) będący pracownikami najemnymi, osobami korzystającymi z prawa do tworzenia przedsiębiorstw lub osobami świadczącymi usługi na obszarze Wspólnot.
Podstawy traktatowe, dotyczące prawa do swobodnego przepływu pracowników, mają rozwinięcie w aktach wykonawczych Unii Europejskiej, czyli w tzw. prawie pochodnym.
Bez zagwarantowania wolnego przepływu osób funkcjonowanie Jednolitego Rynku Unii Europejskiej nie było możliwe, a zasada ta urzeczywistnia cele nie tylko gospodarcze, ale zapewnia również integracje narodów europejskich. Swobodny przepływ osób został wsparty przez inne regulacje, dotyczące koordynacji ubezpieczeń społecznych, wzajemnego uznawania dyplomów i koordynacji narodowych systemów uzyskiwania kwalifikacji zawodowych. Należy dodać, że początkowo swoboda przepływu osób (a raczej związane nią prawo pobytu w dowolnym państwie członkowskim) dotyczyła w zasadzie tylko osób „aktywnych ekonomicznie”. Dopiero odpowiednie regulacje przyjęte pod koniec lat 80-tych rozszerzyły jej stosowanie na osoby „nieczynne ekonomicznie” – studentów (jeśli zostaną przyjęci na studia i wykażą się posiadaniem ubezpieczenia oraz wystarczających środków, by podczas swojego pobytu nie stać się ciężarem dla systemu zaopatrzenia społecznego przyjmującego państwa), emerytów (jeśli otrzymują wystarczającą emeryturę i są ubezpieczeni) oraz pozostałych obywateli państw członkowskich (jeśli posiadają wystarczające środki na utrzymanie i są ubezpieczeni)
Niezbywalnym prawem uzupełniającym swobodny przepływ pracowników, jest prawo pobytu w celu zatrudnienia, zgodnie z przepisami krajowymi państwa przyjmującego oraz dostęp do mieszkań i ich własność.
Swoboda przepływu pracowników jest jednym z zasadniczych elementów swobody przepływu osób. Obywatele państw członkowskich UE mają prawo przemieszczania się na obszarze Unii w celu poszukiwania i podejmowania działalności zawodowej, w tym pracy najemnej. Mają oni prawo do pomocy ze strony służb zatrudnienia w kraju przyjmującym oraz do równego traktowania we wszystkich aspektach życia. Okresy zatrudnienia w różnych krajach członkowskich zlicza się.
System uznawania kwalifikacji zawodowych służy zapewnieniu możliwości praktycznego korzystania z prawa swobodnego przemieszczania się pracowników. Tak zwane dyrektywy sektorowe – dotyczące zawodów lekarza, dentysty, pielęgniarki, położnej, farmaceuty, weterynarza, architekta oraz prawnika – umożliwiają osobom, które nabyły uprawnienia zawodowe w państwie członkowskim UE, uzyskanie prawa do wykonania zawodu w innych państwach członkowskich. Tak zwane dyrektywy ogólne zawierają szczegółowe zasady uznawania kwalifikacji w zawodach, do których wykonywania państwo członkowskie może wymagać posiadania dyplomu ukończenia co najmniej trzyletnich studiów wyższych, innego dyplomu lub świadectwa albo dokumentu potwierdzającego fakt wykonywania danego zawodu przez określony czas na obszarze innego państwa członkowskiego. System ten umożliwia pracownikom migrującym możliwość pracy we własnym zawodzie.
[1] przed nawiasem podano nową numeracje wprowadzoną przez Traktat Amsterdamski zawarty 18.06.97 r. (proces ratyfikacyjny w toku), w nawiasie numeracja z Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Traktat Rzymski, zawarty 25.03.57 r., ze zmianami wprowadzonymi przez Jednolity Akt Europejski przyjęty na szczycie w Luksemburgu 2-3.12.85 r. oraz przez Traktat o Unii Europejskiej przyjęty na szczycie w Maastricht w 1991 r.)
[2] Adam Łazowski Obywatelstwo Unii Europejskiej, w: EURO-BIULETYN nr 4, XII 1997
pracebezrobocie 